فهرست مطالب

عنوان

چکیده

مقدمه

فصل اول: ولایت در قرآن

مقدمه

۱-۱ ولایت خدا بر مخلوقات

۲-۱ امامت

۲-۱-۱ امام در لغت

۲-۱-۲ معانی امام در قرآن

۲-۱-۳ امامت نزد امامیه

۲-۱-۴ رابطة ولیّ، نبیّ و رسول

۲-۱-۵ فرق بین رسول و نبی و امام

۲-۱-۶ مقام ولایت قابل وصول برای همگان است

۲-۱-۷ امامت و تشیع

۲-۱-۷-۱ اهمیت امامت

۲-۱-۸ تحکیم ولایت

۲-۲ وصایت و غدیر خم

۲-۲-۱ عقیدة وصایت و جانشینی حضرت علی (ع)

۲-۲-۲ حدیث یوم الدّار

۲-۲-۳ حدیث منزلت

۲-۲-۴ حدیث غدیر

۲-۲-۵ حدیث ثقلین

۲-۲-۶ حدیث لوح

۲-۲-۷ ولایت تشریعی و تکوینی در نبوت و امامت

۲-۲-۸ انواع ولایت تشریعی

۲-۲-۸-۱ تفویض تشریع احکام

۲-۲-۸-۲ زعامت سیاسی و اجتماعی

۲-۲-۸-۳ ولایت در اموال عمومی

۲-۲-۸-۴ مرجعیت در معارف و احکام اسلام

۲-۲-۹ ولایت تکوینی

۲-۲-۱۰ علی (ع) و مسئلة وصایت از دید عرفانی اهل سنّت

۲-۲-۱۱ واقعة غدیر خم

۲-۲-۱۲ غدیریه‌ها

۲-۳ ولایت فقیه

۲-۳-۱ ولایت فقیه از نظر شیعه

۲-۳-۲ سخنی از مرحوم آیت الله بروجردی (ره)

۲-۳-۳ نظر امام خمینی (ره) دربارة ولایت فقیه

۲-۳-۴ ولایت اعتباری

۲-۳-۵ ولایت تکوینی امام معصوم از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره)

۲-۳-۶ نظر شیخ مفید (ره)

۲-۳-۷ نظر شیخ مفید (ره) دربارة اقامة حدود

۲-۳-۸ نظر محقق کرکی (ره)

۲-۳-۹ دیدگاه قرآن و حدیث دربارة حکومت فقیه

۲-۳-۹-۱ حدیثی از اهل سنّت دربارة خلافت

فصل سوم: آیات ولایت در تفاسیر شیعه و سنّی

مقدمه

۳-۱ آیة کمال دین و اتمام نعمت

۳-۱-۱ زمان و سبب نزول آیه

۳-۲-۱ آیة ولایت

۳-۱-۳ زمان و سبب نزول آیه

۳-۱-۴ آیة تبلیغ

۳-۱-۵ زمان و سبب نزول آیه

۳-۱-۶ اشعار صفی علیشاه در شأن آیات مذکور

۳-۲ ولایت در نهج‌البلاغه

چکیده

ولایت یکی از ارکان مهم دو مذهب تشیع و تسنن می باشد و از دیدگاه‌های گوناگون قابل بررسی است. در این پایان‌نامه، مقایسه ای اجمالی صورت گرفته و آرای شیعه و اهل سنت در مورد ولایت بیان گردیده و سعی شده بدون ترجیح نظر یک مذهب بر مذهب دیگر، فقط آرای موافق و مخالف مطرح شود؛ و نیز انواع ولایت در قرآن و مفاهیم و مصادیق آن با عنایت به آیات شریفه‌ای که در ارتباط با ولایت، مورد بحث می باشند مدنظر بوده است.

از جمله نتایج به دست آمده از این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره نمود:

۱٫ توجه و حساسیت فوق العادة پیروان مذهب امامیه نسبت به امر ولایت و پافشاری در اثبات حقانیت اعتقاد خویش.

۲٫ استدلال و نظم فکری اسماعیلیه برای اثبات ادعایشان در مورد جانشینی امام جعفر صادق (ع) و سلسلة امامان مستور.

۳٫ عقیدة شیخیه در مورد رکن رابع و وجه اختلافی که در مورد اعتقاد به وجود امام عصر (عج) با امامیه دارند.

۴٫ اصالت مهدویت در میان پیروان مذهب امامیه و اهل سنت و وجه اختلاف بین این دو مذهب دربارة غیبت امام عصر (عج).

۵٫ وجه اشتراک همة عرفای سنی و شیعه دربارة ولایت علی (ع) و صلح کلی که در امر خاتم‌الاولیا دارند.

۶٫ آشنایی مختصر با نظرات محیی‌الدین ابن عربی دربارة ولی، ولایت و ختم الاولیا.

مقدمه

مسئلة ولایت یکی از اساسی ترین و ریشه‌ای‌ترین مسائلی است که گسترة آن تمامی دایرة دین، از هدایت ظاهری و باطنی، عبادی و اجتماعی تا زعامت و خلافت و … را در بر می گیرد.

در باور تشیع و عرفان اسلامی ولایت همچون روحی در کالبد دین است که بدان حیات و زندگی می بخشد؛ زیرا قوام و استمرار دین، همچنین حیات دینی پیروان آن در گرو وجود کسی است که پاسدار حدود و مرزهای آن باشد و لازمه این معنا آن است که چنین شخصی، خود عالم و عارف به تمامی این حدود و قوانین آن باشد و این تنها برای کسی حاصل است که به نهایت درجة قرب به حق رسیده و صاحب مقام ولایت مطلقة الهی باشد تا بدین وسیله بتواند از مبدأ هستی، علوم و معارف دینی را اخذ نماید. چنین فردی نزد شیعه، تنها شخص امام معصوم (ع) و نزد اهل سنّت حضرت رسول اکرم (ص) و نزد عرفا، ولیّ کامل محمّدی (ص) است. کمتر کسی است که از اهمیت مسئله ولایت در دیدگاه اعتقادی شیعه، هر چند اجمالاً، مطلع نباشد، بلکه حتی به عقیده برخی، تشیع و ولایت مرادف با یکدیگرند، به گونه ای که اطلاق یکی، دیگری را در ذهن تداعی می نماید و شاید اگر بگوییم ولایت در عرفان، بخصوص در مکتب ابن عربی نیز دارای چنین اهمیتی است، گزاف نگفته ایم.

همانطور که در تشیع، ولایت، باطن دین و سرّ عبادات است، در عرفان نیز ولایت، باطن و اساس جمیع کلمات انسانی و سرآغاز رسیدن به مراتب عالی این کمالات است که این، نیز همان غایت دین می‌باشد، پس نزد عرفا نیز ولایت، باطن و اصل دین است. همچنانکه در تشیع به مقتضای آیة شریفة واذ ابتی ابراهیم …  ، مقام امامت رسول برتر از نبوت و رسالت اوست، در عرفان نیز مرتبه ولایت او برتر از نبوت و رسالتش می باشد.

همانطور که در تشیع، امام و ولی کامل، واسطة در فیض الهی است، در عرفان نیز جمیع نعمات الهی ابتدا بر انسان کامل و سپس به واسطة او بر حقایق عالم نازل می شود.

و نیز همچنانکه در تشیع، وجود امام و  حجّت حق سبب تعادل نظام هستی، بلکه عامل برپایی و قوام آن می باشد و حدیث شریف «لو لا الحجته لساحت الارض باهلها»  به آن اشاره دارد در عرفان نیز بقای ولی کامل محمدی (ص) سبب بقای این عالم است، همچنانکه رحلت او از دار دنیا، سبب زوال آن می باشد.

همانطور که ملاحظه می شود جوهرة بحث ولایت در عرفان، قابل قیاس و حتی تطبیق با دیدگاه تشیع در این باره است، اگرچه احیاناً در بیان صاحب نظران شیعی و غیرشیعیِ آن در تعیین مصداق، اختلاف نظر وجود داشته باشد.

طرح این گونة مسئلة ولایت در عرفان، ظاهراً از حکیم ترمذی آغاز گردیده است. وی اولین کسی است که علیرغم سنّی بودنش دربارة حقیقت ولایت و مراتب آن مطابق با دیدگاه شیعه، سخن رانده و آن را در جهان بینی عرفانی داخل نموده است.

ابن عربی که خود از برجسته ترین عرفای متأخر است، تحت تأثیر شدید این حکیم عظیم الشأن قرار گرفت و مباحث ولایت او را شاید بتوان گفت در حدی افراطی تر از وی، طرح و گسترش داد و دامنة آن را تا عالم غیب نیز کشاند، چنانکه حقیقت ولایت مطلقة الهی را از آنِ حقیقت محمدی (ص) می داند که در نظر وی، اولین تعیّن و برترین مظهر و مجلای حق، همچنین سبب و غایت و غرض از آفرینش ماسوی است.

موضوع مورد بحث در این رساله، «ولایت از دیدگاه دو مذهب تشیّع و تسنّن» می باشد و غرض از آن، به هیچ وجه، ترجیح نظر یک مذهب بر دیگری نیست، بلکه مقصود بیان نظریات این دو مذهب دربارة موضوع مذکور است.

بنابراین، موضوع و هدف اصلی این تحقیق بررسی ولایت در اسلام است، اعم از آراء مذهب تشیع که خود شاخه های متعدد دارد و نیز دیدگاههای اهل سنّت.

بدیهی است که با در نظر گرفتن ابعاد مختلفی که ولایت در اسلام و قرآن دارد و با عنایت به اینکه تحقیق مستقلی در این موضوع صورت نگرفته و این اثر، اولین تحقیقی است که به بررسی ولایت از دیدگاه‌های مختلف، از جمله قرآن، عرفان، فرق معروف شیعه و عقاید اهل سنّت می‌پردازد، وجود کاستی ها در این اثر، چندان دور از انتظار نیست و ادامه و تکمیل آن نیاز به تحقیقات مفصل بعدی دارد که امید است از این پس، در این مسیر انجام شود.

انگیزة نگارنده از انتخاب این موضوع، محوری و مهم بودن بحث ولایت در میان مسلمانان عموماً و شیعیان خصوصاً و در میان عرفا به طور اخصّ است، چرا که همیشه این سئوال ذهن نگارنده را به خود مشغول کرده که آیا ولایت مورد بحث در شیعه، همان ولایت مورد نظر در عرفان است یا نه. و مطلب دیگری که برایم سئوال برانگیز بود نوع اعتقاد به مهدویت نزد اهل سنّت و تفاوت آن با مهدویت مطرح در تشیّع بود و همین عوامل مرا بر آن داشت تا این موضوع را برای تحقیق برگزینم.

روش تحقیق در این مجموعه، کتابخانه ای بوده و این پایان نامه با یادداشت برداری از منابع موجود تهیه شده است.

از جمله مهمترین محدودیت ها و دشواری هایی که در مسیر وجود داشت، سختگیری های مسئولات کتابخانه ها برای استفاده از کتابهای موردنیاز بود. مثلاً کتابخانة دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در یک روز (از ساعت ۸ صبح تا ۶ بعدازظهر) فقط اجازة استفاده از هشت جلد کتاب را به متقاضی می داد، و این در حالی بود که می بایست قبلاً برای ورود به محوطة کتابخانه از دانشکدة محل تحصیل معرفی نامة رسمی ارائه می دادیم و یا در کتابخانة حسینیة ارشاد فقط مجاز به دریافت چهار جلد کتاب بودم و تنها کتابخانه ای که هیچ محدودیتی از نظر تعداد کتاب قابل نبود کتابخانة دانشکدة الهیات واحد تهران شمال بود که در اینجا از همکاری مسئولین آن مرکز صمیمانه قدردانی می نمایم.

مطلب دیگر که دربارة کتابخانة قابل ذکر است این است که همة کتابخانه ها معرفی نامة رسمی طلب می کنند و جالب اینکه کتابخانة دایره المعارف با آن معرفی نامه، کارت مقوت دوماهه صادر می کرد ولی حسینیة ارشاد کارت موقت دو ورزه! و تصور اینکه با ترافیک شهر تهران و مسیرهای دور، یک دانشجو باید چند روز در هفته به کتابخانه ها مراجعه نمایند تا بتواند مطالب مورد نظر را از کتب مورد نیاز به دست آورد خود داستانی مفصّل دارد.

مشکل دیگر اینکه، کتاب های اهل سنّت، عموماً به زبان عربی تألیف شده اند و گاه با مبتنی بسیار سنگین، لذا برای ترجمة یک صفحه از یک کتاب گاهی ساعت ها وقت صرف می شد.

در پایان، این امیدواری برای اینجانب وجود دارد که جویندگان حقیقت و کسانی که پیگیر موضوع این تحقیق هستند، با صبر و حوصله و تلاشی جدّی تر، این بحث را مورد مطالعه و تحقیق و تدبّر قرار دهند و تحقیقات وسیع تر و کامل تری را ارائه نمایند.

اثر حاضر مشتمل بر این فصول است:

اولین فصل به مبحث «ولایت در قرآن» اختصاص داده شده که مشتمل بر دو بخش است، بخش اول دربارة ولایت خدا بر مخلوقات و بخش دوم ولایت مخلوق نسبت به هم مورد بررسی قرار گرفته. عنوان دومین فصل این اثر «ولایت و رابطة آن با امامت» می باشد که شامل سه بخش است: بخش اول در مورد امامت، بخش دوم دربارة وصایت و غدیر خم و بخش سوم به ولایت فقیه پرداخته است.

فصل سوم با عنوان «آیات ولایت در تفاسیر شیعی و سنّی» که مشتمل بر دو بخش می باشد. بخش اول آیه اکمال دین، آیة ولایت، آیة تبلیغ و بخش دوم ولایت در نهج البلاغه نامیده شده است.

چهارمین فصل این اثر تحت عنوان «ولایت از دیدگاه بعضی فرق معروف شیعه» و شامل پنج بخش می باشد: اسماعیلیه، شیخیه، کیسانیه، زیدیه و غلاه شیعه.